Nevşehir’de Taş İşçiliği ve Taş Yontucuları

Nevşehir’de taş sabırla işlenir evler ipek giysi gibi şekillenir.

Nevşehir Kapadokya bölgesinde Tarihi çok eski uygarlıklara kadar uzanan yerleşimin en önemli özelliği taş işçiliğinde yaratılan mucizeler. Özellikle Ürgüp, Avanos, Uçhisar, Göreme, Ortahisar ve Mustafapaşa da geçmişin ustalarından kalan tarihi evler, birer sanat eseridir.

İşte Nevşehir’de Hammaddesi Taş Olan El Sanatları, Taş İşçiliği Nasıl Yapılır? Taş İşçiliği nedir? taş çeşitleri, taş yapılar, taş yontma yöntemleri teknikleri, Taş ve Yontucuk …

Nevşehir’de eski dönemlerin gözde mesleklerinden olan ‘kesme taş ustalığı’ unutulmaya yüz tuttu.

Türk sanatında geniş bir alanı içine alan dekoratif taş işçiliği başlangıcından bu yana devirlerin uslubuna uygun olarak bazı değişimler göstermiş olsa da ustalıkta yüksek kalitesini her zaman korumuştur.

Taş işçiliğinin en güzel örneklerini, Anadolu Selçuklu, Beylikler, Osmanlı Devri mimarisinde görmek mümkündür. Taş yalnızca yapım aşamasında değil, iç, dış dekorasyonda da ana malzemeyi teşkil etmektedir. Taş işçiliğimizin en güzel örneklerini; anıtsal taç kapılarda, şehir, saray duvarlarında, cami, medrese gibi yapıların avlu, ana kapılarında, sütun başlıkları, minare şerefeleri, mihrap , minber, çeşme, sebil, şadırvanlarda görmek mümkündür.

Geometrik örgüler, geçmeler, bitkisel bezemeler, alçak – yüksek kabartma hayvan figürleri, palmetler en çok rastlanan bezemelerdir. Mimaride kullanılan tuğlalarla da duvarları değişik şekillerde işlemişlerdir. Bu süslemeler daha çok açık koyu renkli tuğlaların geometrik şekillerde yerleştirilmesi ile gerçekleşmektedir. Cami, türbe, kale gibi yapıtların dış duvar örgülerinde güzel örnekleri görülmektedir.

Taş İşçiliği, Yerlesik hayata geçmeleriyle birlikte Türklerin hayatında taşın önemli bir yeri olmuştur.

Selçuklular’dan başlayarak Türkler, taşu sanatkarane bir şekilde işlemeye, kemer ve nakış süslemeye büyük önem vermiştlerdir.

Nevşehir ve Kapadokya Bölgesinde Han, hamam ve kervansaraylarda, bugün bile hayranlikla izlenen benzersiz örnekler ortaya koymuslardir. Günümüzde hem tasin öneminin azalmasi hem de “sanatkar” bakisin kaybolmasiyla birlikte tas isçiligi de giderek azalmaktadir …

Taş İşçiliği Nasıl Yapılır?

Yapılacak taşın restorasyonda orijinal halinin fotoğrafı çekilir. Daha sonra taşın şeklinin veya durumunun tespiti yapılır. Mesela silme taşı işe profil tarağı yardımıyla profil şekli çıkarılır. Taraktaki şekil hemen bir mukavva üzerine çizilir ve hataları düzeltilir. Daha sonra bu şekil maket bıçağıyla dikkatlice kesilir. Kesilmiş kısım erkek, kalan kısım ise dişi olarak adlandırılır ve kullanılır. Böylece bir şablon oluşmuş olur. Şablonun erkek kısmı taşın üzerine karşılıklı yönlerine dikkatlice çizilir İnce ve kalın keski, madırga, zımpara yardımı ile taş işlenir. Daha sonra taşın son hali için şablonun dişisi taşın üzerine konur ve kontrol edilir. Prüzleri giderilir ve taş hazır hale getirilir.

Taş ustaları, Taş ocaklarından kaba olarak çıkarılan taşı çeşitli amaçlar için kullanılmak üzere işleyen, yontan, şekil veren, süsleyen ve gerektiğinde üzerlerine çeşitli yazılar yazan ustalara taş yontucuları veya taş ustaları denmektedir. Taş ustalığı, yapıların kesme ve yontma taş kullanılarak yapıldığı dönemlerin gözde mesleklerinden biriydi. Günümüzdeyse unutulmak üzere olan iş kollarından biridir. Taş ustalarını anlatırken söze taş ocaklarından başlamamız doğru olacaktır. Taş ustalığı taş ocaklarından başlar. Bu mesleği yapan taş ustaları amaçlarına uygun taşları taş ocaklarından çıkarırlar. Bunun için de önce taş çıkarılmaya elverişli taş ocakları belirlenir. Ocaklardan taş çıkarmak, kelimenin tam anlamıyla ekmeğini taştan çıkarmak demektir.

MAĞARAYA DÖNÜŞÜR TAŞ OCAKLARI

Taşçılar ocaklarda, “külünk” denilen kesici ve yontucu aletleri ile zeminde yuva açarlar. Daha sonra yuvalara ağız tarafı ince demir keskiler çakılarak taş blok bulunduğu yerden kırılarak çıkarılır. Aslında taşı ocaktan çıkarma işi de ustalık isteyen bir iştir. İyi bir taş ustası taşın damarını bularak balyoz ve keskiyle istenilen boyutta taşı çıkarabilir. Bu da tamamıyla taşı çıkaran ustanın maharetine ve becerisine bağlıdır. Kesilerek çıkarılan taşlar bir kişinin taşıyabileceği boyutta olurlar. Nevşehir Avanos bölgesi civarında halen Sarıtaş denilen yerde taş ocakları buluyor ve Bu ocaklardan koca şehrin yapı taşları çıkarılıyor. Zaman içinde bu ocakların her biri kocaman birer mağaraya yada adeta eriyen dağlara dönüşmüşlerdir.

EŞEKLER TAŞ TAŞIYOR

Geçmişte Kapadokya bölgesini süsleyen taşlar İnşaat sahasına taşçı eşekleri ile taşınırmış. 20-30 eşek birden sürü halinde taş ocaklarından inşaat alanına taş çekerlermiş..

Çullarının iki yanına kendirlerle bağlanan taşları toplu halde hiç dağılmadan yapı sahasına taşırlardı. Bu taşlar eşeğin sırtından düşmeden kilometrelerce taşınırdı. Aslında buradaki maharet taşın hayvanın sırtına özel bir şekilde bağlanmasındaydı.

ZAMANIN MİMARLARIYDI YONTUCULAR

İnşaat alanına yığılan taşların bundan sonraki serüvenleri yapıcı da denilen taş yontucularıyla devam eder. Bu ustalar bir bakıma hem yontucu hem mimar hem de inşaatçı kabul edilirler. Her mesleğin bir piri olduğuna göre taş ustalığının da piri Hz. İbrahim Halilullah peygamberdir. İnanışa göre Kâbe’nin inşaatından sonra Urfa’ya gelmiş ve Halil Rahman külliyesini yapmıştır. Yanında yetiştirdiği birçok taş ustası da daha sonradan Antep, Mardin, Diyarbakır ve Nevşehir yörelerine dağılarak mesleğin yayılmasını sağlamışlardır. Türklerle beraber yaşayan Süryaniler ve Ermeniler de taş işçiliğini öğrenmişler ve kendi kutsal binalarını ve evlerini yapmışlardır.

TAŞ KULLANIMA NASIL HAZIRLANIYOR?

İnşaat alanına ocaklardan getirilen taşlar önce külünk ile düzeltilir, daha sonra tarak denilen aletle dikdörtgen şekilde yontulurdu. Taşlar yontulma biçimlerine göre musavvat, altı ayaklı, beş ayaklı ve açceli gibi isimler alır. Taşların kenarlarının dik olması için gönye ile kontrolü yapılır. Beş yüzeyi yontulan taşın bir yüzeyi taraktan geçirilmez. Bu yüzeyine taşın sırt tarafıdır. Yapıda kullanılırken yontulmamış sırtlar yapı ustaları tarafından sırt sırta getirilir ve araya harç atılır. Taşın bu yüzeylerinin tırtıklı bırakılmasındaki amaç harcın taşa daha iyi yapışması içindir. Taşın sırtı külüngün sivri uçları ile taş ustalarının maharetli ellerinde şekillenir ve yapıya uygun hale getirilir.

ŞİİR YAZAR YA DA RESİM YAPAR GİBİ İŞLERLER TAŞI

Taş ustalarının kullandıkları aletlerden bir tanesi de “tarak” adı verilen çelik ağızlı bir alettir. Bu alet her iki tarafı keser ağzı gibi ince ve 2-3 mm. diş derinliği olan bildiğimiz saç tarağı şeklindedir. İki tarafı da kullanılır. Taşın yüzeyini aşındırırken bu tarağın dişleri taşın yüzeyinde çizgiler oluşturur. Taş ustaları taşı işlerken sanki şiir yazıyor, sanki resim çiziyor gibidirler. Kim bilir belki de onlar taşları “yontarken” duygularını, umutlarını, sevinç, keder ve ıstıraplarını taşlara kazımaktadırlar.

TAŞ ÇEŞİTLERİ

Türkler Anadolu’ya geldiklerinde yerleşik düzene geçerken Bizans ve Romalıların taşı yapı malzemesi olarak kullandıklarını görmüşlerdir. Bu dönemden itibaren de, özellikle Anadolu Selçukluları başta olmak üzere taş işçiliği ve mimarisinde, özellikle de dini mimaride eşsiz güzellikte eserler ortaya koymuşlardır. Tarihi İpek Yolu üzerinde kervansaraylar, hanlar, hamamlar yapmışlardır. Yurdumuzda taş binaların yapımında sıkça kullanılan bir malzeme olan “Doğal Sarıtaş” taşı Nevşehir yöresinden çıkarılan volkanik ve andazit özellikleri taşıyan ve ismini yöresinden alan sarı yada pembemsi renkli bir taş cinsidir.

Nevşehir yöresinde eski binalarda, camilerde, hanlarda bu taş cinsi çokça kullanılmıştır. Nevşehir Taşı (Sarıtaş) taşının işlenmesi ve yapıya uygun hale getirilmesi kolaydır. Kolay yontulur ve uzun ömürlü sağlam bir taştır. Sille taşı Nevşehir’den başka Konya ve Eskişehir illerimizde de çıkarılmaktadır. Sille taşı günümüzde de çıkarılması ve işlenmesi kolay bir taş olduğundan eski taş yapıların yenileme işlerinde kullanılmaktadır. Ayrıca 2000 C°’ye dayanıklı olduğundan yüksek ısılı fırın yapımında tercih edilir. Dayanıklılığı, taşıyıcı gücünün oluşu ve Anadolu da bol miktarda bulunması taşın yapılarda kullanılmasını sağlamıştır.

GÜNÜMÜZE KALAN TAŞ YAPILAR

Yukarıda da değindiğimiz gibi iklimi gündüzleri oldukça sıcak olan bölgelerimizde mimari de sadece yapı malzemesi olarak taş başta gelirdi ve tuğla, briket ve beton gibi yapı malzemeleri kullanılmazdı. Kullanıldığı mekanları yazın sıcağında serin, kışın soğuğundaysa sıcak tutan taş, özellikle İç Anadolu ile Güney Doğu Anadolu coğrafyasına ve iklimine uygun biçimde mimaride öncelikle tercih edilen temel yapı malzemesi olmuştur. Nevşehir ile birlikte Mardin, Şanlıurfa, Gaziantep, Diyarbakır, Kars illerimizde bugün hala o güzelim taş yapıların eşsiz güzellikteki örneklerini görebiliriz.

Güneydoğu Anadolu’da kullanılan taş cinsi ise kıymık, minare kayası, havara taşı (beyaz taş) ve kara taştır. Kara taş genelde zemin malzemesi olarak da kullanılır. Bununla birlikte çok sert bir tür olduğundan işlenmesi hayli zordur. Diyarbakır surları kara taştan yapılmıştır. Havara taşı tebeşir gibi yumuşak ve beyaz olup kolay kesilir ve işlenir. Bu nedenle işçiliği de ucuzdur ve geliri düşük olan kimseler tarafından yapılarda tercih edilir. Havara taşı hava ile temas ettiğinde oksitlenir, sarımtırak bir renge dönüşür ve zamanla toz halinde dökülür. Dolayısıyla havara taşı ile yapılan binaların ömrü diğer taşlarla yapılan binalara göre daha kısadır. Bu taşla yapılan binaları yaşatmak ve yenilemek çok zordur. Hali vakti yerinde olan kimseler ise evlerini kıymık veya kara taştan yaptırırlardı. Bu yapılar çok sağlam olup yıpranmadan günümüze kadar gelmişlerdir.

HER YÖRENİN TAŞI AYRI

Nevşehir ilimizin Avanos başta olmak üzere yöre genelinde bazı Dağ eteklerinde ismini yöreden alan Nevşehir Sarı taşı çıkarılmaktadır. Yapı malzemesi olarak kullanılan Nevşehir taşı zor şartlarda işlenip kullanılmaktadır. Bu ocaklardan hala bin bir emekle, kelimenin tam anlamıyla “ekmeğini taştan çıkaran” ustalar vardır. Nevşehir ilimizin taş yapılar konusunda ayrı bir yeri vardır.

UNESCO’nun “Dünya Mirası listesi”ne giren Kapadokya Bölgesinde taş işçiliğinin en güzel örneklerini görürüz. Bu yapılarda yöreye özgü kalker taşı kullanılmıştır. Ocaktan çıkarıldığında yumuşak olan bu taş cinsi havayla temas ettikçe sarımtırak renge dönüşür, sertleşir ve dayanıklı bir malzeme haline gelir. Ocaktan çıkarıldığında işlenmesi kolay olduğundan binaların ön yüzeylerinde şekil verilerek çokça kullanılmıştır. Bu taşlar dantel gibi büyük bir ustalık ve sabırla işlenmiştir. Göz nuru el emeği ve alın teriyle birleşen bu yapılar Nevşehir Kapadokya yöre mimarisinin en güzel örneklerindendir. Nevşehir Sarı taşı kent merkezi ile birlikte Uçhisar, Göreme, Avanos, Ürgüp, Mustafapaşa, Ortahisar gibi yörelerin yapılarında mimari açıdan pek fark olmamasına rağmen özellikle Kapadokyadaki eski yapılarda Hıristiyan kültürünün derin izlerini görmek mümkündür.

Geçmişte bu işin erbabı usta Dedelerimizin tecrübe ile becerilerini birleştirerek yaptıkları bu yapılar kendileri hayatta olmamasına rağmen eserleri hiç bakım yapılmadığı halde hala ayakta durmaktadırlar. Yapılarında kullandıkları bu düşünce bana çok ilginç geldiği için sizlerle paylaşmak istedim.

NEDEN KAYBOLUYOR TAŞ USTALIĞI?

Bu eski ve eşine ender rastlanan yapıların bir kısmı turizmde butik otel olarak hizmet verirlerken bir kısmı ise ne yazık ki ya sahipsizlik yada miras nedeni ile başıboş kaderlerine terk edilmiş durumdadırlar.

Oysa sarıtaş ile işlenmiş tarihi çeşmelerimiz ve tarihi eski binalarda kullanılmış Nevşehir sarı taşlı bu evlerin mutlaka koruma altına alınması ülkemiz kültürel mirasına büyük katkı sağlayacaktır.

Nevşehir taşı günümüzde peyzaj mimarisinde tercih edilen bir taş cinsidir. Taşın yapı malzemesi olarak kullanıldığı İç Anadolu, Güneydoğu ve Doğu Anadolu bölgemizde, briketin yaygın olarak kullanımına başlanması, beton malzemenin kolay uygulanabilmesi ve daha ekonomik olması yüzünden taş ustalığı kaybolmaya başladı.Nevşehir ile birlikte Mardin, Şanlıurfa, Gaziantep, Diyarbakır, Kars illerimizde bugün hala o güzelim taş yapıların en güzel örneklerini bulabiliriz. Son zamanda Nevşehir, Gaziantep ve Şanlıurfa’da eski taş yapıların yenilenmesine günümüzde hız verilmiş ve birçok han, hamam, çarşı ve konaklar restore edilerek turizmin hizmetine sokulmuştur.

Günümüzde sayıları çok azalmış olan taş ustaları, yapıların yenileme çalışmalarında, lüks konut veya işyerleri yapımlarında ancak aranır olmaktadırlar. Son yıllarda bu işi meslek haline getirerek bugüne kadar taşıyan sarı taş ustaları Nevşehir merkez ilçeye bağlı Kavak kasabasından çıkıyor.

TAŞ YONTMA YÖNTEMLERİ

Nevşehirli taş yontucuları taşı yontarken ya ayaklarının altlarına alıp oturarak çalışırlar ya da ayakta yontarlar. Bu çalışma şekli Nevşehirli taş yontucularının kendilerine has çalışma şeklidir. Ekmeğini taştan çıkarma deyimi bu mesleğe has bir sözdür. Günümüz mimarisinde taş yapı malzemesi olarak hemen hemen hiç kullanılmamaktadır. Usta ellerde oya gibi işlenmiş taşlarla yapılan binalar görmek imkansız hale gelmektedir. Bu gün hayranlıkla baktığımız birçok güzel yapılar ise sayıları gittikçe azalan maharetli ustaların ellerinden çıkmışlardır. Ağaç malzemenin doğa şartlarına dayanıksızlığı ve ağaç tüketimi göz önüne alındığında yapılarda taşın kullanılmasını daha iyi anlayabiliriz.

İstanbul’un meşhur tarihi yangınlarında yüzlerce ahşap ev yanıp kül olmuştur. Günümüzde beton blokların arasında korumasız kalmış son birkaç ahşap ev de ateşe verilip sırayla yok edilmektedir. Taş yapılar ise dünden bugüne ve yarınlara kalacak taş gibi eserlerdir. Çok eski bir geçmişi, yorucu bir emeğin ve çabanın ürünü olan bu ecdat yadigarı taş yapıları korumak en büyük insani borcumuz olmalıdır.

TAŞ YONTUCULARININ ARAÇ GEREÇLERİ

Taş yontucuları kullandıkları aletler gönye, levye demiri (diğer adı muhul, büyük taşları yerinden oynatmaya yarar), tarak, külünk, çekiç (taşın kabasını almak için), balyoz, keski, çivi (ucu sivri çelik kalem) ve yapraktır. Yaprak el genişliğinde ağızları keskin levha demir olup blok taşların arasına çakılarak yerlerinden kopmalarını sağlar. Taraksa demirci ustaları tarafından taş yontucuları için özel olarak yapılır ve aşındırıcı ağızları çeliktendir. Külünk, saplı ve tarak gibi iki taraflı olup ağız tarafı çeliktendir. Saplı olup her iki yöne doğru uçları incelen bir alettir.